Strikt genomen bestaat de notie van automatische toepassing van rechten uit de automatische opening van een recht, d.w.z. het feit dat een overheidsdienst automatisch onderzoekt of een persoon al dan niet van een recht kan genieten. In de praktijk wordt de term ‘automatische toekenning van rechten’ vaak gebruikt om te verwijzen naar vier verschillende niveaus van min of meer directe automatische toepassing, die duidelijk moeten worden onderscheiden:
1. De ‘automatische opening van een recht’: de overheid onderzoekt ambtshalve, zonder voorafgaand verzoek, of de burger al dan niet van een specifiek recht kan genieten en kent dit toe als aan de voorwaarden is voldaan. Dit is de meest enge definitie. Het is de meest directe en zuivere vorm van automatische toekenning van rechten. Volgens het Steunpunt tot bestrijding van armoede bestaat deze "perfecte vorm” van automatisering in de praktijk maar zelden.
2. ‘Identificatie als mogelijk rechthebbende’: de overheidsdienst identificeert een persoon als mogelijk rechthebbende. Hij informeert de betrokkene en vraagt hem of haar de informatie te verstrekken die nodig is om het dossier te openen en de rechten toe te kennen. In dit geval speelt de overheid zelf een proactieve rol door het identificeren van potentiële begunstigden om hun rechten toe te kennen.
3. ‘Automatische actualisering’: zodra een persoon bij de bevoegde overheidsdienst bekend is, worden wijzigingen in de situatie automatisch onderzocht en kunnen deze aanleiding geven tot wijzigingen in (de toekenning van) het recht.
4. ‘Administratieve vereenvoudiging’: dit is een vereenvoudiging van de aanvraagprocedures, waardoor de burgers geen informatie hoeven te verstrekken die reeds beschikbaar is voor de overheid. In dit verband is het belangrijk om de ‘Only Once’-wet te vermelden, die op 1 januari 2016 in werking is getreden. Deze wet bepaalt dat moet vermeden worden dat burgers en bedrijven verschillende keren dezelfde informatie moeten verstrekken en ‘postbode’ moeten spelen tussen verschillende publieke diensten. Strikt genomen is gaat het niet om ‘automatisering’. Toch zijn dergelijke initiatieven belangrijk omdat ze de toegang tot een recht aanzienlijk vergemakkelijken.
De uitdaging van automatische toepassing is een grotere effectiviteit van rechten, door een vermindering van de non-take-up van rechten, een fenomeen dat wijder verspreid is dan algemeen gedacht en dat in het bijzonder de meeste kwetsbare mensen treft. De redenen voor de non-take-up van rechten zijn divers, en de remedies zijn dat al evenzeer. De automatisering van het openen van rechten is er één van.
